Miasto Starachowice wybrało wykonawcę przebudowę placu dworcowego przed stacją Starachowice Wschodnie. W nowy sposób zostaną zorganizowane stanowiska dla pojazdów komunikacji publicznej. Co ten plac może mieć wspólnego z koleją wąskotorową? A no może. Ale najpierw kilka innych faktów historycznych.
Przed 1840 rokiem, na terenie obecnego placu wiÅ‚a siÄ™ rzeka Kamienna. ZaÅ› u podnóża Miechowej Góry (dziÅ› to rejon mostu przy ul. Sadowej) znajdowaÅ‚ siÄ™ staw, do którego owa meandrujÄ…ca rzeka wpÅ‚ywaÅ‚a. Wraz z budowÄ… starachowickiego zakÅ‚adu wielkopiecowego w latach 40. XIX wieku uregulowano rzekÄ™ i wybudowano kanaÅ‚ wodny, którego “pamiÄ…tkÄ…” jest ulica KanaÅ‚owa. Rzeka znalazÅ‚a siÄ™ w pobliżu dzisiejszego koryta. W tym też czasie najwiÄ™kszy zasiÄ™g miaÅ‚ nieistniejÄ…cy dziÅ› zalew michaÅ‚owski, który “siÄ™gaÅ‚” Wierzbnika – dzisiejszej wÄ…skotorowej stacji i centrum handlowego “Galardia”.
W 1885 roku otwarto normalnotorowÄ… kolej relacji Bzin – Bodzechów, bÄ™dÄ…cÄ… częściÄ… Kolei Iwanogrodzko-DÄ…browskiej, Stacja, co oczywiste, miaÅ‚a nazwÄ™ Wierzbnik. Budynek dworca wierzbnickiej stacji wybudowano wedÅ‚ug jednego z typów dworców na budowanej wówczas kolei. Podobne dworce sÄ… na stacjach Garbatka, JastrzÄ…b, Suchedniów, ChÄ™ciny (dziÅ› Wolica), Charsznica, Wolbrom oraz NiekÅ‚aÅ„ (dziÅ› StÄ…porków).
Przed II wojnÄ… Å›wiatowÄ… lasy po północnej stronie Starachowic i Wierzbnika oplataÅ‚a sieć przemysÅ‚owych kolejek wÄ…skotorowych zwiÄ…zanych z Towarzystwem Starachowickich ZakÅ‚adów Górniczych, posiadajÄ…cym w samych Starachowicach zakÅ‚ad wielkopiecowy, stalowniÄ™, fabrykÄ™ amunicji, tartak, oraz rozsiane we wÅ‚asnych lasach Puszczy Iłżeckiej – Å‚adownie i kopalnie rud żelaza.
W latach 30. XX wieku wybudowano kolej leÅ›nÄ… w Puszczy ÅšwiÄ™tokrzyskiej na poÅ‚udnie od Starachowic i Wierzbnika. Swój poczÄ…tek miaÅ‚a miejsce przy dawnym kanale (pomiÄ™dzy rzekÄ…, a kanaÅ‚em znajdowaÅ‚ siÄ™ tartak), na wysokoÅ›ci wierzbnickiego dworca, a koÅ„ce (bowiem za dzisiejszym zalewem na Lubiance siÄ™ rozwidlaÅ‚a) w uroczyskach NadleÅ›nictwa Siekierno w okolicy Å»arnowca i Wykusu. Tak wiÄ™c, Wierzbnik, podobnie jak Starachowice, oprócz kolei normalnotorowej, również “posiadaÅ‚” wÄ…skotorówki.
“Plan miasta Starachowic i nowoprzyÅ‚Ä…czonych terenów wiejskich” z 1939 roku”.
Po 1945 roku, kiedy miasto funkcjonowaÅ‚o jako jeden organizm administracyjny (Starachowice wÅ‚Ä…czono do Wierzbnika w 1939 roku, poczÄ…tkowo – do 1949 roku – pod nazwÄ… Starachowice-Wierzbnik), leÅ›nÄ… kolejkÄ™ zlikwidowano, zaÅ› na bazie kolejek przemysÅ‚owych postanowiono wybudować liniÄ™ do Iłży. ByÅ‚ nawet plan budowy poÅ‚Ä…czenia siÄ™ – wg przedwojennej koncepcji – przez Lipsko i Solec z naÅ‚Ä™czowskÄ… wÄ…skotorówkÄ… po lubelskiej stronie WisÅ‚y. Z istniejÄ…cego systemu kolejek przemysÅ‚owych wybudowano “koÅ„cówki”: z Lipia dolinÄ… MÅ‚ynówki do starachowickiego Wierzbnika oraz z Koszar, przez Pastwiska i BÅ‚aziny do Iłży. W Lasach Starachowickich nowym Å›ladem ominiÄ™to wyniesienie DÄ™bowej Góry. StarachowickÄ… bazÄ™ ze stacjÄ… towarowÄ… zaplanowano przy kolejowym wylocie w kierunku Ostrowca, lokujÄ…c parowozowniÄ™ w rejonie mostu linii normalnotorowej na MÅ‚ynówce. Za, patrzÄ…c od miasta, przejazdem kolejowym w ulicy Targowej (wówczas Ogrodowej) wybudowano tzw. “trojkÄ…t”, z koÅ„cami skierowanymi w kierunku Lipia i Iłży, stacji towarowej i parowozowni oraz… stacji kolejowej w Wierzbniku.
LiniÄ™ wÄ…skotorowÄ… do Iłży, już w ramach struktur Polskich Kolei PaÅ„stwowych i Lubelskiej Dyrekcji Kolei Dojazdowych, otwarto w 1950 roku, w 1951 roku otwarto dla ruchu, a w okolice wierzbnickiego dworca znów zawitaÅ‚y wÄ…skotorówki – tyle że od strony północnej. W pierwszym rozkÅ‚adzie rozkÅ‚adzie dla linii, (jeszcze bez zaplanowanych kursów i przystanków poÅ›rednich) z 1950, w tabeli nr 123c widnieje nazwa Wierzbnik WÄ…sk. W nastÄ™pnym rozkÅ‚adzie, z 1951 roku w przypisanej do linii tabeli nr 119 – jest już nazwa Starachowice Wsch. WÄ…sk. W tym też czasie “rebranding” przeszÅ‚a nazwa stacji normalnotorowej. (wiÄ™cej o rozkÅ‚adach I, wiÄ™cej o rozkÅ‚adach II).
A jak wyglądała stacja? Poniżej porównanie zdjęcia lotniczego wykonanego 21 kwietnia 1964 roku oraz ortofotomapy z 12 października 2019 roku. Grafiki pochodzą z zasobów Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii (PZGiK / GIIP Geoportal) i prezentowane są zgodnie z zasadami ich wykorzystania.
PatrzÄ…c na archiwalne zdjÄ™cie można odkrywać historiÄ™. Widać zarys “ronda” przed budynkiem dworca. WydzielonÄ… wysokim betonowym pÅ‚otem (mocny cieÅ„) stacjÄ™ wÄ…skotorowÄ…. Na rogu ulic Kolejowej i Krótkiej staÅ‚ narożny budynek zawężajÄ…cy wlot Kolejowej. Nie byÅ‚o jeszcze budynku kina “Robotnik” – dziÅ› marketu “Biedronka”. PomiÄ™dzy stacjÄ… wÄ…skotorowÄ… a normalnotorowÄ… widać budynek z zabudowaniami gospodarczymi i ogrodem. Dostrzec można inny ukÅ‚ad stacji normalnotorowej. W 1964 roku PKP przeprowadzaÅ‚o inwestycjÄ™ dobudowy drugiego toru na linii Skarżysko-Kamienna – Ostrowiec ÅšwiÄ™tokrzyski, a stacjÄ™ przebudowano. Widać budowany tor, który urywa siÄ™ przed budynkiem dworca. Nie byÅ‚o wówczas peronu wyspowego – w jego miejscu byÅ‚ tor. Główny, szeroki peron byÅ‚ przy dworcu. Na poÅ‚udnie od stacji, poniżej drogi (dziÅ› ul. KanaÅ‚owa) widać strużkÄ™ – relikt kanaÅ‚u wodnego wraz z mostkami.
Analiza współczesnych map pozwala odkrywać kolejne artefakty historyczne. Nakładając na zdjęcie schematy kolejowe, mapy z granicami podziałów nieruchomości, czy nawet uzbrojenia terenu odnaleźć można następne ciekawostki. Na przykład zgrupowanie zaworów, oraz końcówka sieci wodociągowej ukazuje, w którym miejscu stał żuraw wodny do nawadniana parowozów. Na poniższym schemacie, poza układem torów oznaczono numerację torów i rozjazdów oraz pierwotny kilometraż linii. Jasna niebieska kropka to żuraw.
Jednak najbardziej na wyobraźnię działają zestawienia i porównania historycznych zdjęć z współczesnymi. Dzięki dwóm fotografiom, które udało się pozyskać z archiwum rodzinnego Państwa Świderskich, wykonanym z okna na pierwszym piętrze domu przy ul. Kolejowej, możemy zobaczyć dawną stację i porównać ją ze stanem dzisiejszym.
Konstrukcja widoczna po prawej stronie zdjÄ™cia to sÅ‚upy, na których umiejscowiona byÅ‚a stacja transformatorowa. Wprawne oko wypatrzy jÄ… również na zdjÄ™ciu lotniczym. W gÅ‚Ä™bi zarys budynku dworca, który posÅ‚użyÅ‚ za odwzorowanie kadru. Na koÅ„cu toru nr 5 stojÄ… wagony towarowe, a tuż przed nimi – wzglÄ™dem robiÄ…cego zdjÄ™cie – dostrzec można “coÅ›”, co byÅ‚o żurawiem wodnym. Po lewej – widoczne na zdjÄ™ciu lotniczym zabudowania z wydzielonymi ogrodami. Przy ogrodzeniu terenu kolejowego pasażerowie oczekujÄ… na podstawienie pociÄ…gu…
…który zostaÅ‚ uwieczniony na kolejnej fotografii. Na tym zdjÄ™ciu dostrzec można parowóz wykonujÄ…cy oblot skÅ‚adu na torze nr 3. Widoczne charakterystyczne panelowe betonowe ogrodzenie można dziÅ› zobaczyć na tyÅ‚ach zabudowy ul. Spółdzielczej i Kolejowej.
StacjÄ™ zlikwidowano w 1977 roku. Tor koÅ„czyÅ‚ siÄ™ w rejonie nowo wybudowanej nastawni (0.4 km). Manewry skÅ‚adów wÄ…skotorowych w dalszym ciÄ…gu powodowaÅ‚y zamykanie przejazdu w ul. Targowej. Elektryfikacja linii nr 25, zamkniÄ™cie przez PKP przewozów na kolei dojazdowej oraz remonty przejazdu w ul. Targowej sprawiÅ‚y, że tor koÅ„czy siÄ™ przejazdem – dziÅ› pod wiaduktem.
ZdjÄ™cia historyczne z archiwum PaÅ„stwa Åšwiderskich. Fotografia 2021 – A. Cygan. Zestawienie – M. Bednarczyk.